‘Reproducties vergroten de ervaring van het origineel’
Onderzoeker Liselore Tissen en conservator Renée Volkers over Het Van Doesburg-experiment
In Museum De Lakenhal zijn van 1 december 2023 tot en met 3 maart 2024 3D-geprinte versies van werk van Theo van Doesburg te bewonderen. Liselore Tissen, verbonden aan de Universiteit Leiden en de TU Delft, was betrokken bij Het Van Doesburg-experiment. Met behulp van AI maakte ze daarbij een werk dat door Van Doesburg gemaakt had kunnen zijn. Samen met conservator moderne kunst Renée Volkers blikt ze terug op het project.
Renée Volkers: ‘Het Van Doesburg-experiment is onderdeel van jouw proefschrift over de ethische discussie en kunstbeleving rondom nieuwe technologieën binnen de museumwereld. Wat is er in Museum De Lakenhal precies te zien?'
Liselore Tissen: ‘Je ziet in het museum twee reproducties van Van Doesburgs Contra-compositie VII uit 1924, een abstract werk met grote kleurvlakken. Verder zie je een replica van Portret van Pétro (Nelly van Doesburg), en profil, uit circa 1922, met daarnaast een door AI gemaakt werk, dat laat zien hoe dit portret eruit had kunnen zien als Van Doesburg het abstracter gemaakt had, zoals we in ander werk van hem zien.’
RV: ‘Hoe zijn deze nieuwe werken tot stand gekomen en welke meerwaarde hebben ze voor onderzoek naar Van Doesburg?‘
LT: ‘We hebben de werken eerst gescand met Factum Foundation en er vervolgens samen met een team van Canon 3D-prints van gemaakt. Zo kregen we antwoord op allerlei vragen: hoe zijn de werken door de tijd heen veranderd? En hoe ging Van Doesburg te werk? Die vragen beantwoordden we door niet alleen te kijken, maar ook door te voelen, iets wat met de originele werken natuurlijk niet kan. Met de 3D-scans en -prints zie je bovendien wat er allemaal op het oppervlak zit én hoe het werk er vroeger uit had kunnen zien. Samen met materiaalonderzoek geeft dit een mooi beeld.’
RV: ‘Hoe waren de reacties op dit experiment?’
LT: ‘3D-prints doen iets met mensen. Ze willen ze aanraken, ook al durven ze vaak niet. Blijkbaar voelt een 3D-print ergens toch als kunst. Sowieso heeft alles wat met AI te maken heeft nog steeds iets magisch. Tegelijkertijd voelen bezoekers zich wel genept als je er niet duidelijk bij zou zetten dat het om een replica gaat. Ik had meer negativiteit verwacht, maar mensen staan er best voor open. Een aantal jaar terug was dat nog ondenkbaar.’
RV: ‘Jouw onderzoek komt op een heel mooi moment. Er zijn veel ontwikkelingen geweest op het gebied van AI en we raken zelf ook steeds meer gewend aan 3D-prints.’
LT: ‘Voor de coronapandemie was men nog bang dat replica’s ervoor zouden zorgen dat niemand meer naar het echte werk wil kijken. Tijdens de coronacrisis waren we veroordeeld tot online exposities. Toen was het opeens minder erg om het origineel niet te kunnen zien en nam de interesse in kunst dus helemaal niet af. Door die ontwikkelingen snappen mensen beter wat de meerwaarde is van mijn onderzoek.’
Je hoeft niets te weten van kunst om met deze werken interactie aan te gaan.
RV: ‘Wordt kunst er ook laagdrempeliger van?’
‘Je hoeft niets te weten van kunst om met deze werken interactie aan te gaan. Daarmee wordt de drempel hopelijk verlaagd.’
RV: ‘Laat dit experiment zien dat AI kunst kan maken?’
LT: ‘Je moet AI altijd voeden met de juiste informatie. Dat lijken bezoekers soms te vergeten. AI blijft afhankelijk van wat wij als mensen aan data invoeren en kan zelf niet goed beoordelen of de uitkomst ergens op slaat. Mensen kunnen dat wel, want wij hebben een emotioneel, conceptueel en immaterieel besef. Dit experiment leerde ons vooral over de beperkingen van AI. Wij als mensen blijven dus heel erg nodig.’
Dat is het leuke van aanraakbare kunst: je krijgt zin om zelf ook actief aan de slag te gaan.
RV: ‘AI-kunst inspireert ook om zelf aan de slag te gaan, viel mij op.’
LT: ‘Vooral kinderen kregen zin om zelf te gaan tekenen. Dat is het leuke van aanraakbare kunst: je krijgt zin om zelf ook actief aan de slag te gaan.’
RV: ‘Wat neem je mee uit het experiment?’
LT: ‘Ik had dus niet verwacht dat mensen zo positief zouden zijn. Het houdt ze echt bezig en ze vormen door deze expositie een mening over technologie, zien we in het gastenboek. Ook heb ik weer bevestigd gezien dat een kunstwerk in deze presentatievorm nog meer indruk kan maken.’
Zonder reproducties bestaat de kunstwereld niet. Kijk eens hoeveel reproducties je in museumwinkels vindt.
RV: ‘De reproducties blijven in het museum. We slaan ze op in het depot of gebruiken ze voor educatieprojecten of tentoonstellingen. We moeten er wel goed bij zetten hoe ze tot stand gekomen zijn. We willen niet dat onze toekomstige collega’s denken dat dit het echte werk van Van Doesburg is. Wat is in jouw ogen de toekomst van de reproductie?’
LT: ‘Reproducties helpen ons om verhalen beter voor het voetlicht te brengen. Drie scherven zeggen meer met een reproductie van een complete vaas ernaast. Verder moeten we niet vergeten dat de kunstwereld niet kan bestaan zonder reproducties. Kijk eens hoeveel reproducties je in museumwinkels vindt, in de vorm van magneten en ansichtkaarten. Daarnaast zou ik mijn vak als kunsthistoricus niet kunnen uitvoeren zonder afbeeldingen in boeken of online. Reproducties vergroten de ervaring van het origineel.’