Interview bij Kunstroute 2024

In de schilderijen van Olga Ottenheijm ligt chaos op de loer

Door Yaël Vinckx

Dit artikel verscheen eerder in het Leidsch Dagblad.

De eerste keer dat ze Vaas met bloemen in een venster (1618) van de schilder Ambrosius Bosschaert de Oude zag, in het Mauritshuis in Den Haag, barstte Olga Ottenheijm in huilen uit. ‘Ik kon niet stoppen. De tranen liepen over mijn wangen. En de mensen keken me aan …’

Maar die mensen wisten niet welke weg Ottenheijm had afgelegd om het schilderij in het echt te aanschouwen.

Tot dan toe had ze alleen een reproductie van Vaas met bloemen in een venster gezien, in een van de kunstboeken van haar grootvader. Hoewel ze nog jong was, werd ze direct verliefd; op de blauwe korenbloem in het boeket, de gele lisdodde die er fier boven uit steekt, de schaduw in het kozijn, het landschap daarachter.

Verwoest

Ottenheijm werd geboren als Olga Selischeva in Charkiv, Oekraïne. Ze bracht de zomermaanden door in de datsja van haar grootouders, op zo’n dertig kilometer van de grens met Rusland. Van dat zomerhuis is niets meer over – na de inval van de Russen, op 24 februari 2022, werd de datsja verwoest. Wat rest is een schetsboek, waarin Ottenheijm, naast oude zwart/wit foto’s van het huis, gedetailleerd de flora en fauna rond de datsja heeft getekend, en portretten van haar opa en oma.

Haar grootvader was een bijzondere man, zegt ze, waarna ze stil valt en met haar vinger zacht over zijn portret in het schetsboek strijkt. Ivan Selyshchev was een gerenommeerd kunstenaar in Oekraïne; terwijl de bevolking was opgesloten, achter het IJzeren Gordijn, gingen zijn kunstwerken de hele wereld over, tot aan galerieën in Japan en Engeland aan toe.

Het was een periode waarin kunstenaars omzichtig te werk moesten gaan – wie zich wilde verzekeren van de steun van het communistisch regime, met alle bijbehorende privileges, beeldde Russische leiders als Stalin af. Ottenheijms opa pleegde op zijn eigen manier verzet: hij schilderde landschappen, met af en toe een boer op een verlaten landweg.

De liefde voor kunst bracht hij op zijn dochter over en nog later ook op háár dochter: Olga. Hij toonde zijn kleinkind boeken vol kunst – Olga was vooral onder de indruk van de wolkenluchten van Rembrandt, van de kleuren van Van Gogh. Maar er was één werk waar ze haar ogen niet vanaf kon houden. Dat was Vaas met bloemen in een venster van Ambrosius Bosschaert de Oude.

In 2019 zat Olga in een café in de Oekraïense hoofdstad Kyiv, toen ze een charmante jongeman zag. Het was Willem Ottenheijm, afkomstig uit Leiden. Aan het eind van de avond beloofde hij over twee weken terug te keren.

Olga: ‘Die zie ik nooit meer, dacht ik.’

Maar twee weken later stond hij toch echt op haar stoep in Kyiv. En niet veel later zat zij in zijn kamer in Leiden.

Reproducties

Dat was in 2019, het jaar waarin Nederland groots het 350ste sterfjaar van Rembrandt van Rijn herdacht. Voor de gelegenheid bracht Museum De Lakenhal een tentoonstelling met enkele van zijn schilderijen. Olga Ottenheijm stond ervoor, en dacht aan haar opa en zijn boeken met reproducties. ‘Alles was perfect op dat moment. Maar al snel keek ik met de ogen van een schilder; naar de kleurschakeringen in de wolkenlucht, naar de precieze strepen in de bomen, naar het licht op het water.’

En ze dacht aan de docent op de kunstacademie in Charkiv. Hoe hij haar had verteld dat Rembrandts bomen ‘perfect’ zijn, evenals diens wolkenluchten. Maar ook hoe die grote wolken het naderende onheil aankondigen. ‘Alles oogt vredig, maar er komt een storm aan’, had hij gezegd.

Het is een vorm die ze toepast in haar werk. Want ook daar lijkt alles perfect. Neem de hond die aan een rijk gedekte tafel zit te wachten tot hij mag beginnen. Maar op de taart zit een vogel en onder de afdekschaal loert een kat. ‘Het is perfect’, zegt ze, ‘maar binnen een paar seconden zal de vogel opvliegen, de kat er achteraan rennen, de hond dwars over de tafel vluchten en dan verandert het hele tafereel in chaos.’

Haar schilderijen zijn als raadsels, vol aanwijzingen. Wie kijkt goed, ontrafelt een leven: Olga’s leven. Het meer herinnert aan het water dat ze vanuit de datsja in Oekraïne zag, de klassieke blauw witte tulpenvaas staat voor Nederland. De kleine afbeelding van De Waag, in de rechterhoek, vertegenwoordigt haar nieuwe woonplaats, Leiden, het ornament in de linkerhoek zag ze in de Wereldwinkel, niet ver van De Waag.

De felle, heldere kleuren zijn dan weer een reactie op de lange, grijze Oekraïense winters. En een ode aan haar grootvader, die ook heldere kleuren gebruikte. Anders dan haar moeder, die volgens haar een ‘kouder kleurenpalet’ hanteert.

Haar kleine atelier bevindt zich in de nok van hun huis, onder het dakraam. Aan de muur hangen twee landschappen van haar opa, ze wist ze net voor de oorlog mee te nemen uit Oekraïne. Op tafel staan twee dozen met chocolaatjes. Olga ontwierp het beeld op de dozen, een opdracht die ze heeft overgehouden uit haar tijd in Kyiv, waar ze werkte als grafisch ontwerper. Ze lacht: ‘De kersteditie voor de chocoladedozen is net af.’

In de hoek staat een bed – hier slaapt haar moeder regelmatig. Zij vluchtte uit Charkiv toen de oorlog begon en belandde na een lange omweg door Polen en Hongarije in Leiden. Daar sliep ze op zolder, naast de schilderijen van haar dochter en vader. Sinds enige tijd woont ze in het opvangcentrum voor Oekraïense vluchtelingen naast Leiden CS - heimwee is een maaltijd die het best wordt gedeeld.

Ooit, zegt ze, gaat ze terug naar Oekraïne. Niet naar de datsja; niet alleen is het zomerhuis verwoest, het land eromheen ligt vol met Russische mijnen. Wel naar Charkiv; een explosie heeft dan wel de ramen uit het appartement geblazen, het gebouw zelf staat er nog.

Prints

Voorlopig schildert ze. In de hoek van de zolderkamer staat een schilderij dat ze voor de Kunstroute, aankomend weekeinde, nog wil afmaken. En er zijn opdrachten, om prints voor sokken en sweaters te ontwerpen, en omslagen van notitieboekjes.

Wat ze ook maakt, bijna altijd zijn daar bloemen, dieren, planten. Want de natuur heelt, daar is Ottenheijm van overtuigd. Of het nu geel blauwe bloemen – de nationale kleur van Oekraïne – zijn die zij in het haar van een vrouw schildert, of de veelkleurige bloemen in een vaas die Ambrosius Bosschaert lang geleden in een vensterbank plaatste.

Met medewerking van Renée van Egmond

Tijdens de Kunstroute, op 21 en 22 september, is het werk van Olga Ottenheijm te zien in de Nieuwe Energie.

Over deze serie:

In september 2024 bestaat de Kunstroute Leiden dertig jaar. In deze serie wordt een kijkje genomen in de ateliers van kunstenaars in Leiden, en worden de makers geportretteerd. Hoe wordt kunst gemaakt, wat is hun inspiratie, hoe leven zij hun leven? Vandaag, in de laatste aflevering, deel 9: Op de schilderijen van beeldend kunstenaar Olga Ottenheijm speelt de natuur de hoofdrol. Deze serie is naar een idee van kunstenares Marlies van Boekel en kwam tot stand met financiële hulp van het Leids Mediafonds.